ئۇيغۇرلار پىسخولوگىيىلىك ئۇرۇشتا-مەمتىمىن ئەلا

“ئۇيغۇرلارنىڭ خىتايلارغا قېتىلىپ كەتمەسلىكىدىكى جاۋابلار،نۇقتىئىينەزەرلەر ئىچىدە ئىسلام دىنى نۇقتىسىدىن چىقىپ تۇرۇپ بېرىلگەن جاۋابلار كەسكىن، مۇرەسسەسىز ۋە ئېنىقتۇر. ئەمما، قوشۇلۇپ كەتمەسلىكىنى كۇلتۇرال ۋە ئىجتىمائى نۇقتىدىن ياقىلماقچى بولغانلارنىڭ نۇقتىئىنەزىرى ئاجىز بولۇپلا قالماستىن، بەلكى مۇجمەلدۇر. ئۇلارنىڭ قارىشىدىكى زىت ئامىللارنى دېمەيلا قويايلى. شۇنىسى ھەر ۋاقىت تەكىتلىنىش كېرەككى، ئۇيغۇرلارنىڭ كىملىكى پەقەت خىتايلار ئۇنى ۋەيران قىلماقچى بولغانلىقى ئۈچۈنلا ساقلىنىشىنى كېرەك دەپ قارالماسلىقى كېرەك. ياكى ئۇ بىز ئاتا-ئانىلىرىمىزدىن قوبۇل قىلغانلىقىمىز ئۈچۈنلا قەدىرلىك بولۇپ، بىزنىڭ ساقلىشىمىزغا ئەرزىمەسلىكى كېرەك. ياكى ئۇ باشقىلار قەدىرلىگەنلىكى ئۈچۈنلا بىزنىڭمۇ قەدىرلىشىمىزگە ئېرىشمەسلىكى كېرەك.

 ئۇ شۇنىڭ ئۈچۈن ساقلىنىشى كېرەككى، ئۇ بىزنىڭ نېمىشقا مەۋجۇت بولىدىغانلىقىمىزنى سەۋەبى بولۇش سۈپىتى بىلەن- خۇدا تەرىپىدىن بېرىلگەن، شۇڭا بىزنىڭ تاللىشىمىزدىن ھالقىپ كەتكەن، ئەمما بىزنى تاللىغان مۇقەددەسلىك بولۇش سۈپىتى بىلەن- قوغدىلىشى ۋە ئۇنىڭغا جان تەسەددۇق قىلىنىشى كېرەك.

ئەگەر بۇنداق بىر مۇقەددەسلىك ھەر بىر تىنىقىمىز، ئويىمىز ۋە ھەرىكىتىمىزدە ھېس قىلىنمايدىكەن، تۇنۇلمايدىكەن ۋۇ تۇنۇتۇلمايدىكەن، ئاداققى نۇقتىدا ئۇيغۇرلۇق بىلەن خىتايلىقنىڭ ھېچ پەرقى يوق.”  “ئۈممەتچىلىك بىلەن مىللەتچىلىك توقۇنۇشى، ئۇيغۇرلارنىڭ ھەرىكىتىنى يېڭى پەللىگە چىقاردى- سىياسىيلىشىش. سىياسىيلىشىش بولسا ھەقىقى خەلقئارالىشىشنى ئىپادە قىلاتتى. “

بۇ جۈملىلەر «ئۇيغۇرلار پىسخولوگىيىلىك ئۇرۇشتا» ناملىق كىتابتىن ئېلىنغان ۋە مېنى ئويلاندۇرغان جۈملىلەر ئارىسىدىن ئىدى. بۇ كىتاب پەلسەپە پەنلىرى دوكتورى مەمتىمىن ئەلانىڭ ئەسىرى. دەسلەپتە ئوقۇغىنىمدا كىتابنىڭ كىرىش قىسمىدىن ئاپتورنى پىسخولوگىيە ئوقۇغان ئوخشايدۇ دەپ قاپتىكەنمەن. لېكىن كېيىن ئاپتور توغرىسىدا ئىزدەنگەندە ئۇنىڭ پەلسەپە پەنلىرى دوكتورى ئىكەنلىكىنى بىلدىم.

مەمتىمىن ئەلا، 1971-يىلى ئاتۇشتا دۇنياغا كەلگەن. بېلگىيىدە پەلسەپە ئۈستىدە 10 يىل تەتقىقات ئېلىپ بارغان. ھازىر ئاۋسترالىيىدە پىسخولوگىيە ئۈستىدە ئەسەر يېزىشنى داۋام قىلماقتا ئىكەن. مەمتىمىن ئەلا بۇرۇن دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى بولغان ئىكەن. مۇھەررىر غ.ئو. زۇلپىقار ئەپەندىم بۇ كىتابقا بەك يوقىرى باھا بەرگەن ۋە بۇ كىتابنىڭ بىر ئىلمى تەتقىقات ئىكەنلىكىنى، ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى ھالىتىدە 50 يىل ئىچىدىمۇ بۇ سەۋىيىدە ئەسەر چىقىشىغا كۆزى يەتمەيدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن.

شەرقى تۈركىستان ھۆررىيەت نەشرىياتى

2018-يىل ئىستانبۇل دا نەشىر قىلىنغان

مەزكۇر كىتاب خىتايلارنىڭ نەيرەڭۋازلىق ئىستراتېگىيىسىنى خىتايلارنىڭ تارىخىدىن ۋە «ئۈچ پادىشاھلىق ھەققىدە قىسسە» ناملىق رومانىدىن باشلاپ ئانالىز قىلغان. كىتابتا تىلغا ئېلىنغان بەزى مەزمونلارنى كاتەكچە شەكلىدە،رەتلەپ قىسقا-قىسقا مەزمونىنى يېزىشنى تېخىمۇ قولايلىق دەپ قارىغانلىقىم ئۈچۈن ئاستىدا كىتاب مەزمونى كاتەكچە شەكىلى ھالىتىدە يېزىلدى.

خىتايلار قانداق قىلىپ بۇ ھالغا چۈشۈپ قالدى؟

پەرزەنتنىڭ ۋاپادارلىقىنى تەرغىپ قىلغان كۇڭزىنىڭ كوللېكتىۋىزملىق ئىدىيىسى قاتتىق تەنقىدكە ئۇچرىغان. كۇڭزى پادىشاھقا ئىتائەت قىلىش جەمئىيەتنىڭ تەقەززاسى، بالىنىڭ ئاتىغا بولغان ئىتائىتى بولسا پادىشاھقا بولغان ئىتائەتنىڭ تەقەززاسى دىگەن قاراشتا ئىدى. كۇڭزىنىڭ نەزەرىيىسى بويىچە بولغاندا ھوقۇقتىن قورقۇش ئۇنىڭغا ئېرىشكەندە ئاندىن يوق بولاتتى. شۇڭا ھوقۇققا ئېرىشىش ھاياتنىڭ ئاداققى مەقسىتىگە ئايلانغان بىر جەمئىيەت ئوتتۇرغا چىقتى.

كۇڭزىنىڭ ساداقەتمەنلىك تەلىماتىنىڭ كىچىىك كارتىنىسى.  ساداقەتمەن بولۇش ئۈچۈن ئېسىلزادە بولۇش بولۇش لازىم، ساداقەتمەن بولۇشلا ئەمەس بەلكى تەرىقەت ئەھلى بولۇش لازىم ئىدى. قاتتىق قائىدە يۇسۇنغا ئىتىبار بېرىدىغان كۇڭزىچىلىق ئاۋامنىڭ ھېسسىياتىنى ۋە ئەقلىنى ئۇچۇق ئاشكارە ئىپادىلىنىشى توسىدۇ ۋە ئۇلارنىڭ تەنقىدى ۋە ئىجادى قاراشلارغا ئىگە بولۇشىنى رىغبەتلەندۈرمەيدۇ.  يەككە شەخىسنىڭ ھېچقانداق قىممىتى بولمايدۇ.

شۇنىڭ بىلەن ئەمەلدارلار چىرىكلەشكەن بىر جەمئيەتتە كۇڭزىنىڭ ئىدىئال نەزىريىسى رېئاللىققا ئايلانمايدۇ. ئەكسىچە ئۇنىڭ  ئورنىنى شەپقەتسىزلىك، ھ ھەقسىزلىق، ۋە قائىدە يوسۇندىن چەتنەش ئىگەللەيدۇ. ئىككى يول ئوتتۇرغا چىقتى. بىرى كۇڭزىنىڭ يولىدا زىيان تارتسىمۇ ئاخىرغىچە مېڭىش؛يەنە بىرى تېشىدا كۇڭزىنىڭ قائىدىلىرى بىلەن ئىچىدە ئۆزىنىڭ خالىغىنى قىلىدىغان كۆرسىتىش خاراكتېرىدىكى ئالىيجانابلىق.

شۇنىڭ بىلەن كۇڭزىچىلىق بىر فورمال بولۇپ قالدى، ئىچىگە بولسا رەھىمسىزلىك سىڭىپ كەتتى. يۈز بىر نىقاپ بولدى، ھەممىسى شۇ نىقاپ بىلەن ئېسىلزادە بولۇشنى نامايەن قىلدى. ھاياتلىق قارىشىدا نەيرەڭۋازلىق ئەڭ ئاسالىق تاختىكىلاردىن بىرى بوپ كەلدى.

تاكى 1840-يىلى تارىختا كۇڭزىدىن باشقا ئىلىم يۇرتلىرى بولمىغان خىتايلار ئۆزلىرىنىڭ دۇنيانىڭ مەركىزىي ئەمەسلىكىنى ھېس قىلدى. بۇ چاغدا خىتايلارنىڭ ئىچىدە نۇمۇس تۇيغۇسى ھېسسىياتلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۈچلۈك ئورۇن ئالغان ئىدى.